I-Word Foundation
Yabelana ngaleli khasi



THE

I-WORD

Vol. 13 JUNE 1911 Cha 3

I-Copyright 1911 ka-HW PERCIVAL

AMATHUNZI

(Iyaqhubeka)

KWAngathi isithunzi sakho singenciphe. Ngaphandle kokwazi ukubaluleka kwayo le nkulumo ivame ukusetshenziswa yilabo abanenhliziyo enhle kulowo okukhulunywa naye. Ingase isetshenziswe njengophawu lwenhlonipho, isibingelelo, noma isibusiso. Isetshenziswa yizizwe ezimnyama ze-equatorial Africa kanye neziLwandle eziseNingizimu, kanye nabantu abanesikhumba esimhlophe bezindawo zaseNyakatho. Abanye bahlobanisa nencazelo enkulu yamagama; abanye bawasebenzisa kalula njengendawo yokubingelela. Njengaleyo yemisho eminingi evamile, incazelo yalesi ibaluleke kakhulu kunalokho okulindelekile. Leli gama kufanele ukuthi laqanjwa noma lasetshenziswa ekuqaleni yilabo abazi ukuthi izithunzi ziyini. “Kwangathi isithunzi sakho singalokothi sinciphe” kusho ngokucabangela ukuthi umzimba womuntu ungase ukhule ufinyelele ekupheleleni nokuthi uyophila ukuphila okungapheli kuzo zonke izinsuku. Ngaphandle komzimba wenyama owuphonsayo, asikwazi ukubona isithunzi emhlabeni wenyama. Ukuqina komzimba wenyama kungcono kuzoba isithunzi sawo lapho ubonakala. Lapho isithunzi somuntu siboniswa ukukhanya futhi sibonakala, sizobonisa isimo sempilo yomzimba. Uma isithunzi sikhula ngamandla sizokhombisa impilo ehambisanayo namandla omzimba. Kepha njengoba umzimba wenyama kufanele ngesinye isikhathi ufe, ukuze umuntu aphile impilo engapheli kusho ukuthi isithunzi kufanele sizimele ngaphandle komzimba waso wenyama. Ukuze isithunzi somuntu singakhuli sibe sincane ngempela kusho ukuthi umzimba wakhe wezinkanyezi, uhlobo lomzimba wakhe wenyama, uyoba uphelele, futhi uzimele ngaphandle komzimba wawo wenyama, kangangokuthi uyohlala kuwo kuyo yonke iminyaka. Lokhu ngeke kube ngaphandle uma isithunzi, esikhundleni sokuba njengoba sinjalo manje, ukuvela nje kwefomu lomzimba, sikhula emandleni namandla futhi sibe, njengoba singaba, sibe sikhulu futhi sibe ngcono kunomzimba wenyama.

Kusukela kulokho osekushiwo, futhi njengoba umuntu ejwayelana kangcono nezithunzi, kuyoqondakala ukuthi isithunzi asiyona, njengoba kucatshangwa ngokuvamile, ukufiphala kokukhanya, kodwa ukuthi isithunzi. is ikhophi ecashile noma okuhambisanayo okuvezwa yileyo ngxenye yokukhanya umzimba wenyama ongakwazi ukuyinqamula futhi edlula futhi iphathe umthunzi. Emizimbeni yempilo ehlelekile, isithunzi esijikijelwayo akusona sezinhlayiya ezibonakalayo. Yilokho okudlula futhi okuxhumayo futhi kubambe ndawonye izinhlayiya noma amaseli omzimba ophilayo. Lapho ikhophi yale ndoda engabonakali nengaphakathi ebambe amangqamuzana angokoqobo iboniswa emkhathini futhi ingabonakala, zonke izimo zangaphakathi zizobonakala. Isimo somzimba siyobonakala njengoba sinjalo ngaleso sikhathi futhi njengoba siyoba njalo phakathi nesikhathi esithile, ngoba umzimba uwukubonakaliswa kwangaphandle futhi okuvela esimweni esingabonakali somuntu ngaphakathi.

Isithunzi somzimba ohlelekile wokuphila sivezwa ukukhanya, ngokufanayo nesithombe esisepuletini lezithombe; kodwa nakuba isithombe esisepuletini noma ifilimu singabonakala sinyatheliswe ngokukhanya okungaphezulu, silungiselelwa ukubamba ukugcizelelwa kwaso, akukho ndawo eye yenziwa kwaziwa ukuthi ibambe futhi yenze sibonakale isithunzi njengoba sibonakala futhi sishesha ukukhanya.

Ngenxa yokubonakala engabonakali nokungaqiniseki okuhlotshaniswa nezithunzi, umcabango wezithunzi njengesifundo sokutadisha ungase ubonakale uyinqaba. Ukutadisha izithunzi cishe kubangele umuntu ukuba angabaze ubufakazi bemizwa yakhe kanye nokuba ngokoqobo kwezinto ezibonakalayo kulomhlaba wenyama ngaye. Umuntu owazi kancane ngethunzi uyazi kancane ngezinto ezibonakalayo. Umhlaba wenyama nazo zonke izinto ezikuwo zaziwa ngezindinganiso zazo zangempela ngokwezinga lolwazi umuntu analo ngethunzi. Umuntu uzofunda ukuthi yiziphi izinto ezibonakalayo ngolwazi lwezithunzi. Ngokufunda nangokubhekana kahle nethunzi, umuntu angakhuphuka esuka emhlabeni aye kwelinye lapho efuna ulwazi. Kunezithunzi eziphonswe noma ezivezwayo ezivela emazweni amathathu kwemine ebonisiwe, futhi kunezinhlobonhlobo eziningi zethunzi emhlabeni ngamunye.

Akunakwa kangako izithunzi ngoba kuthiwa azikho ngempela. Lezo zinto ezibonakala zidala ithunzi yimizimba yenyama. Siyayazisa yonke imizimba yenyama ngalokho ebonakala ibalulekile kodwa sibheka isithunzi njengento engelutho, futhi sibheka njengobukhazikhazi umphumela omubi okhiqizwa ezinye izithunzi lapho zidlula phezu kwethu. Njengoba sifunda ukuthi ithunzi likhona ngempela sizofunda futhi ukuthi isithunzi, hhayi uhlaka olubonwayo, asibangelwa umzimba wenyama obonakala usibangela, kodwa yisimo esingabonakali somuntu ngaphakathi kwenyama. Umzimba wenyama uvimbela imisebe yokukhanya ebonakalayo futhi ngaleyo ndlela unikeze uhlaka ethunzini, yilokho kuphela. Lapho umuntu ebheka kancane ngokwanele futhi ngokuqonda ethunzini lakhe uyabona ukuthi kuwukuvela kwefomu elingabonakali ngaphakathi komzimba wakhe okubangelwa ukukhanya okudlula kuwo. Uma umuntu owazi ukubaluleka kwesithunzi kanye nembangela yaso ebona umzimba wenyama angawugqolozela aze abone ngawo futhi abone isimo esingabonakali ngaphakathi, bese kuthi okubonakalayo kunyamalale, noma kubonakale futhi kubhekwe njengesithunzi kuphela. Ingabe-ke empeleni umzimba wenyama uyinto yangempela yesimo? Akuyona.

Umzimba wenyama ungaphezu kwesithunzi sesimo sawo futhi umzimba wenyama ngokuqhathaniswa awuwona owangempela futhi udlula ngokushesha njengalowo ovame ukubizwa ngokuthi isithunzi sawo. Khipha into, nesithunzi siyanyamalala. Lapho isimo somzimba womuntu sisuswa njengasekufeni, umzimba wenyama uyabola futhi unyamalale. Abanye bangase bathi inkulumo ethi umzimba uyisithunzi njengalokho okubizwa ngokuthi isithunzi, ayilona iqiniso, ngoba isithunzi siyanyamalala ngokushesha lapho kususwa isimo esibangele, kodwa lowo mzimba wenyama ngokuvamile uhlala iminyaka ngemva kokufa. Kuyiqiniso ukuthi izithunzi ziyanyamalala ngesikhathi esisodwa futhi umzimba wenyama ugcina isimo sawo isikhathi eside ngemva kokufa. Kodwa lokhu akuphikisi ukuthi yisithunzi. Isithunzi somuntu siyadlula lapho enyakazisa umzimba wakhe wenyama futhi isithunzi sakhe singabonakali ngaphakathi noma endaweni okubonakala sengathi sihambile; ngoba, okokuqala, umuntu obukele akakwazi ukubona isithunzi sangempela futhi ubona uhlaka lokukhanya kuphela; futhi, okwesibili, indawo lapho isithunzi siphonswe khona futhi indawo esasikuyo ayizange ilungiswe futhi ayikwazi ukugcina ukugqama kwefomu okuyithunzi. Kodwa indawo lapho isithunzi esijikijelwe khona igcina isithunzi kancane, uma ifomu lihlala lide futhi liqinile ngokwanele ukuze ukukhanya okudlule kukho kudlulele ngokuningiliziwe okuhlaba umxhwele. Ngakolunye uhlangothi, amangqamuzana noma izinhlayiya okwakhiwa ngazo umzimba wenyama zidonsa uzibuthe futhi zijwayelane ngendlela athola ngayo imvula futhi abambeke endaweni inqobo nje uma ukukhangana kwawo kazibuthe kusaqhubeka. Iminyaka yayidingeka ukuze imvelo, ngaphansi kokuqondisa kobuhlakani, ihlinzeke ngezimo ezingokomzimba lapho izinto ezingabonakali zazikwazi ukubikezelwa futhi zigcinwe ngokwesimo esingabonakali esiyikho kodwa isithunzi esenziwe ngendlela ehlangene nebonakalayo. Wonke lo mhlaba neziqongo zawo ezibhokoda amafu, amagquma awo, amahlathi amakhulu, indawo eyihlane neyincithakalo, nezigemegeme neziyaluyalu zawo, imifantu yawo ejulile nemihosha, amagumbi awo agcwele amagugu, kanye nazo zonke izinhlobo ezihamba phakathi kwawo noma phezu kwezindawo zawo kukhona izithunzi kuphela.

Kunezinhlobo eziningi namadigri emizimba yenyama, kodwa zonke ziyizithunzi kuphela.

Ngokwezinzwa akubonakali kungenzeka ukuthi ingulube, imibhoshongo, isihlahla, inkawu enamadevu, owesifazane omuhle, kuyithunzi. Kodwa banjalo, nokho. Asiziboni izimo zengulube, umbhoshongo, isihlahla, inkawu noma owesifazane. Sibona izithunzi zabo kuphela. Cishe noma ubani uzovuma ukuphika noma ukuhleka usulu isitatimende sokuthi konke ukubonakala komzimba kuyithunzi. Kodwa labo okungenzeka bahlekise lesi sitatimende abakwazi ukuchaza ukuthi amakristalu akhiwa kanjani, nokuthi igolide ligcwala kanjani, imbewu ikhula kanjani ibe isihlahla, ukuthi ukudla kuguqulwa kanjani kube izicubu zomzimba, ukuthi kubi kangakanani noma umzimba womuntu omuhle wenyama wakhiwa egciwaneni elincane kunohlamvu lwesihlabathi.

Ngokomthetho nangencazelo yesithunzi, lawa maqiniso angachazwa futhi aqondwe. Endabeni yento ephilayo umzimba wayo ugcinwa ngokudla; ukudla, okokukhanya nomoya namanzi nomhlaba. Lokhu kudla okuphindwe kane nakuba kungenasimo ngokwako kuyawa noma kufakwa kuyinqwaba ngendlela engabonakali. Lapho ukudla kuthathwa emzimbeni kwakungeke kugaywe futhi kuhlanganiswe, kodwa bekuyobola, ukube bekungengenxa yokuphefumula osebenza egazini njengokukhanya futhi uphoqelele igazi ukuthi likuthathe ukudla likuthwale futhi likubeke ezindaweni ezihlukahlukene. izingxenye zomzimba ngokwesimo esiqondile emzimbeni, nangaphandle kuya ezithweni zawo ezisekupheleni. Ngakho-ke uma nje umoya noma ukukhanya kuqhubeka futhi isimo saso sihlala, isithunzi saso, umzimba wenyama, siyagcinwa. Kodwa lapho ukukhanya noma ukuphefumula kushiya, njengasekufeni, khona-ke isithunzi sawo umzimba wenyama kufanele ubole futhi unyamalale, njengoba nje isithunzi sinyamalala ngokususwa kwento noma ukucisha ukukhanya okukukhiqizile.

Isintu njengemiqondo nezimo zabo abenza ngazo ziphila ethunzini laso, emizimbeni yabo yenyama, futhi sihamba emhlabeni wethunzi lenyama, nakuba bengakholwa yithunzi. Bafuna ithunzi abacabanga ukuthi lingokoqobo futhi bayadabuka, badumale futhi baphuke lapho lezi zishabalala. Ukuze amise ubuhlungu futhi ahlale enganqamuki, umuntu akufanele ajahe ithunzi noma abalekele; kumelwe ahlale kuzo futhi afunde kuzo, kuze kube yilapho ethola lokho okuhlala njalo ezweni lakhe lethunzi elishintshayo.

(Kuzoqhutshwa)